جایگاه ایران در دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان

ترکمنستان تنها کشور آسیای مرکزی است که با ایران مرز زمینی دارد. دارا بودن بیش از یک‌هزار و 200 کیلومتر مرز خشکی و دریایی با ایران سبب شده تا این کشور اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی منطقه‌ای ایران داشته باشد. از همین رو با توجه به اینکه ترکمنستان در حال تنوع بخشی به مقصدهای صادراتی […]

ترکمنستان تنها کشور آسیای مرکزی است که با ایران مرز زمینی دارد. دارا بودن بیش از یک‌هزار و 200 کیلومتر مرز خشکی و دریایی با ایران سبب شده تا این کشور اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی منطقه‌ای ایران داشته باشد. از همین رو با توجه به اینکه ترکمنستان در حال تنوع بخشی به مقصدهای صادراتی براساس قابلیت‌های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود است، توسعه مبادلات اقتصادی با ایران یک راهبرد مهم تجاری در دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان خواهد بود و این امکان، باید در طراحی دیپلماسی اقتصادی ایران مدنظر قرار گیرد. از همین رو در این گزارش تلاش شده است به طور مختصر به وضعیت تجارت میان ایران و ترکمنستان اشاره شود.

 

دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان و ایران

همکاری ایران و ترکمنستان در موضوع انرژی در راستای راهبرد کلان تهران و عشق آباد برای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه مهم ارزیابی می‌شود. با وجود روی میز بودن پروژه‌های خطوط لوله تاپی و ترانس خزر و همچنین تمایل این کشور به تنوع بخشی به مقاصد صادرات گاز خود، ایران همچنان یکی از در دسترس‌ترین و به صرفه‌ترین گزینه‌های ترکمنستان برای سوآپ یا انتقال گاز ترکمنستان است. این شرایط همکاری در تولید و صادرات برق نیز برقرار بوده  و قابل گسترش و توسعه بیشتر است.

از سوی دیگر ترکمنستان می‌تواند از طریق ایران به دیگر بازارها نظیر ترکیه، هند، پاکستان، سایر مشتریان در شرق و غرب دسترسی یابد. به عبارتي مي‌توان گفت با وجود رقابت در حوزه انرژی، زمينه براي جهش روابط اقتصادی وجود دارد. دیپلماسی فعال اقتصادی از سوی تهران قطعاً موجب رونق بیشتر مراودات تجاری و ترانزیتی با ترکمنستان است.

 

ایران و ترکمنستان در حوزه کریدورهای بین‌المللی

 در راستای اهداف ژئواکونومیکی ترکمنستان ایران یکی از نزدیک‌ترین مسیرهای دسترسی ترکمنستان به آب‌های آزاد، آسیای میانه، آسیای جنوبی، حاشیه خلیج فارس و حتی اروپا است. ترکمنستان دارای چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف آباد، باجگیران و اینچه برون با ایران است که عمده ترددهای تجاری ریلی و جاده‌ای به ترتیب از طریق سرخس، لطف‌آباد و اینچه برون انجام می‌شود. خط آهن اترک – برکت – گرگان، یکی از در دسترس‌ترین مسیرهای فعال برای همکاری‌های دو کشور در حوزه حمل و نقل است.

بنادر امیرآباد و انزلی نیز از جمله گذرگاه‌های دریایی فعال میان ایران و ترکمنستان هستند. در همین حال ارائه ابتکارهای جدید برای تکمیل کریدورهای حمل و نقل می‌تواند به پیوند ژئواکونومیکی دو کشور کمک کند. بین ایران و ترکمنستان یک موافقت‌نامه ایجاد کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین‌المللی موسوم به موافقت‌نامه عشق‌آباد نیز وجود دارد. عمان، قطر و جمهوري ازبكستان از اعضای دیگر این موافقت نامه مصوب 1390 هستند و این در حالی است که ترکمنستان نسبت به استفاده از ظرفیت ژئواکونومیکی ایران ابراز تمایل می‌کن و در کنفرانس «کریدورهای حمل و نقل و ترانزیتی بین‌المللی: اتصال و توسعه » که جولای 2022 در عشق‌آباد برگزار شد، پیشنهاد ایجاد دو مسیر بین‌المللی ترانزیت کالا در چهارچوب کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی اکو شامل «کریدور قزاقستان، ازبکستان، ایران » و دیگری «تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، ترکیه » را ارائه کرد که هر دو مسیر از ایران می گذرد.

 

ایران و ترکمنستان در حوزه تجاری و بازرگانی

ترکمنستان از نظر بازار مصرف برای بخش‌هایی از اقتصاد ایران دارای اهمیت است. بازارچه محلی اینچه‌برون در شمال شرق شهرستان گنبد، یکی از منابع تأمین مواد غذایی و کالاهای مصرفی ترکمنستان از طریق ایران است. در مقابل ترکمنستانی‌ها نیز اقلامی چون مصالح ساختمانی، مواد شیمیایی و منسوجات به ایران صادر می‌کنند. در حدود دو دهه گذشته، از سال 2000 تاکنون، نرخ صادرات ترکمنستان به ایران افزایش سالانه حدود 2.59 درصد داشته است. در سال 2021 حجم صادرات ترکمنستان به ایران حدود 33.3 میلیون دلار و صادرات ایران به ترکمنستان حدود 335 میلیون دلار تخمین زده شده که بر اساس گزارش گمرک ایران نسبت به سال قبل 11 درصد رشد داشته است.

در راستای برنامه ترکمنستان برای صادرات تولیدات کشاورزی، کشورهای حاشیه خلیج فارس و جنوب آسیا می‌تواند بازار بزرگی برای محصولات کشاورزی ترکمنستان باشد که به همان اولویت دسترسی ترکمنستان از طریق ایران به آب های بین‌المللی از طریق بنادر جنوب ایران مانند چابهار و بندرعباس مرتبط می‌شود.

ایران و ترکمنستان در حوزه فنی و خدمات

خدمات فنی مهندسی ارزان یکی دیگر از ابعاد روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان است که همچنان می‌تواند بخش عمده‌ای از همکاری‌های مشترک اقتصادی دو کشور باشد. در دو دهه اخیر بسیاری از موافقت‌نامه‌ها، مربوط به صادرات ماشین‌آلات سبک وسنگین از ایران به ترکمنستان بوده است. ایران در پروژه‌های عمرانی و ساخت و ساز ترکمنستان نیز نقش داشته است. ساخت کارخانه آسفالت در ترکمنستان، احداث سد دوستی بر روی رودخانه هریرود و تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی بخش‌هایی از شمال شرقی ایران و جنوب ترکمنستان، مجتمع تصفیه‌خانه آب شرب شهر مرو مرکز استان ماری، خط ارتباطی بین‌المللی فیبر نوری، احداث خطوط انتقال برق بالکان آباد – گنبد، سیلوهای گندم در مراکز استانی، جاده عشق آباد باج گیران و سایر طرح‌های بزرگ که از سوی شرکت‌های ایرانی در سراسر ترکمنستان احداث شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند و نیز خط لوله گاز ترکمنستان به ایران که گاز میدان دولت آباد ترکمنستان در منطقه سرخس را به شبکه ملی گاز ایران در خانگیران منتقل کرده، از نمونه بارز همکاری‌های متقابل مفید اقتصادی و تجاری بین تهران و عشق آباد است.

 

نتیجه‌گیری

ترکمنستان با وجود ساختار سیاسی بسته، با اتخاذ سیاست بی‌‌طرفی مثبت و سیاست خارجی باز، یک الگوی منحصر به خود برای دیپلماسی اقتصادی ایجاد کرده است. سیاست خارجی ترکمنستان حاشیه امنی برای این الگوی ترکمنستانی به وجود آورده است. در این راستا و برای تسهیل همکاری‌های ترکمنستان با سازمان‌های بین‌المللی، و جلب حمایت‌های بین المللی، عشق آباد سند سیاست خارجی خود را نیز مبتنی بر برنامه توسعه اجتماعی – اقتصادی بلندمدت قرار داده است.

چشم‌انداز پایدار درباره اقتصاد ترکمنستان به معنای دقیق مثبت نیست. چالش‌های ساختاری در اقتصاد ترکمنستان وجود دارد. تمرکز بازار صادراتی ، بالای 70 درصد صادرات گاز به چین، محیط تجاری چالش برانگیزی برای ترکمنستان ایجاد کرده است. اغلب تراز تجاری ترکمنستان منفی است. تفاوت زیادی بین نرخ ارز رسمی و موازی در بازار ترکمنستان وجود دارد. در واقع اقتصاد ترکمنستان با عدم قطعیت هایی مواجه است. عشق‌آباد با تنوع بخشی به دیپلماسی اقتصادی ترکمنستان نیز به دنبال غلبه بر این عدم قطعیت‌هاست. اگر چه بهبود در استانداردهای حکمرانی، محیط کسب و کار، افزایش دسترسی به داده‌های رسمی اقتصادی می‌توانند به تحقق اقتصاد باز در ترکمنستان منجر شوند، اما بر اساس ارزیابی فیچ، ترکمنستان همچنان با بی‌ثباتی سیاسی و ژئوپلتیکی مواجه است.

نکته حائز توجه دیگر این است که در چارچوب اهداف ژئواکونومیکی، یکی از مهم‌ترین محورهای دیپلماسی اقتصادی عشق‌آباد تاکید بر تقویت سیاست همسایگی است. بر این اساس، ترکمنستان بر گسترش روابط با همسایگان زمینی و دریایی خود؛ ایران، ازبکستان، قزاقستان، جمهوري آذربایجان، افغانستان تأکید دارد. اما چین و ترکیه به دلیل پتانسیل‌های سیاسی و اقتصادی برای حمایت از برنامه‌های ژئواکونومیکی ترکمنستان، در اولویت دیپلماسی اقتصادی عشق آباد قرار دارند. با این حال ترکمنستان همچنان از ضعف زیرساخت‌ها رنج می‌برد. برای جبران این ضعف، با سرمایه‌گذاری بیشتر بر بندر ترکمن باشی، این منطقه را به یکی از مزیت‌های خود در کریدورهای فعال و بالقوه منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل کرده است.

راهبرد ایران در رابطه اقتصادی با ترکمنستان، بهره بردن از موقعیت مکمل بودن ژئوپلتیکی دو کشور است. ترکمنستان برای تحقق برنامه‌های ژئوپلتیکی به ایران توجه دارد. در مجموع نیز ایران باید جهت حفظ موقعیت ویژه در دیپلماسی اقتصادی همسایگانی چون ترکمنستان و مشارکت در توسعه کریدورهای فعال منطقه ای و بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌های داخلی را در دستور کار قرار دهد. توسعه زیرساخت‌های داخلی ترکمنستان نیز یکی از برنامه‌های اقتصادی این کشور برای اهداف ژئواکونومیکی است، در این راستا خدمات فنی و مهندسی ایران به ترکمنستان، همچنان می‌تواند یکی از اولویت‌ها در دیپلماسی اقتصادی تهران-عشق آباد و عوامل گسترش و توسعه روابط دو کشور باشد. بازارچه‌های محلی و مرزی موجود، یکی از منابع تامین نیازهای بازارهای ترکمنستان است.

توسعه زیرساخت‌های این بازارها،  امکان ارائه کالاهای باکیفیت ایرانی، 3تسهیل مکانیزم و تضمین مبادلات مالی، هم به تقویت تولیدکنندگان داخلی ایران و هم توسعه و تحکیم روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان کمک می‌کند. نیازسنجی کالاها و خدمات مورد نیاز جامعه ترکمنستان و برنامه‌ریزی جهت تسهیل تامین آنها از بازارچه‌های مرزی ایران، می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران در میان رقبای فرامنطقه‌ای چون چین و ترکیه کمک کند.