آیا ایران فرصت‌های جنگ اوکراین و روسیه را از دست داده است؟

به گزارش اینپیا؛ در فوریه سال میلادی جاری، روسیه بعد از مدت‌ها گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای، وارد درگیری مستقیم نظامی با اوکراین شد. با توجه به جایگاه دو کشور در بازارهای جهانی انرژی و مواد غذایی، نمی توان این درگیری و پیامدهای مورد انتظار آن را صرفا به درگیری میان دو کشور تقلیل داد. همانگونه که طی این ماه‌ها شاهد بودیم، این درگیری نظامی، محیط اقتصادی و سیاسی بین‌المللی را دستخوش تغییراتی کرده است. ایران نیز با توجه به روابط سیاسی نزدیک با روسیه، همزمانی این جنگ با مذاکرات برجام، موقعیت خاص جغرافیایی و البته تاثیرپذیری از بازارهای جهانی کالاهای اساسی، از طرفی در معرض پیامدهای منفی این بحران جهانی قرار دارد و از طرف دیگر اگر هوشمندانه عمل کند، می‌تواند از فرصت‌های بوجود آمده ناشی از این بحران در راستای توسعه صادرات بهره مند شود. در این گزارش سعی شده است به فرصت‌های بوجود آمده از تحریم‌ها و واکنش سایر کشورها به شرایط پیش آمده توجه شود. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که سه کشور چین، ترکیه و امارات بیشترین موفقیت را در راستای استفاده از شرایط تحریمی روسیه کسب کرده‌اند و ترکیه، مهمترین رقیب ایران در بهره‌گیری از فرصت به وجود آمده به شمار می‌رود.

تجارت ایران با اوکراین در آئینه آمار

بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، میزان صادرات ایران به اوکراین از سال 1396 تا 1400 روند افزایشی داشته و از 29.6 میلیون دلار به 48.61 میلیون دلار رسیده است. تعداد مقاصد صادراتی ایران طی چهار سال اخیر بین 145 تا 153 کشور متغیر بوده و جایگاه اوکراین نیز در بین آنها، از 37 تا 59 متغیر بوده و در سال 1400، جایگاه 43 را داشته است. هرچند طی این سال‌ها سهم صادرات به اوکراین از کل صادرات ایران افزایشی بوده  اما در کل سهم اوکراین از صادرات کشورمان قابل توجه نیست و طبق آخرین آمار گمرک در سال 1400 با 69.2 میلیون دلار، تنها 0.14 درصد از صادرات ایران را به خود اختصاص داده است، از همین رو به نظر نمی‌رسد جایگزینی بازار آن، دغدغه خاصی برای اقتصاد کشور باشد.

بر اساس آمار گمرک ایران روند میزان واردات ایران از اوکراین از سال 1396 تا 1400 ابتدا نزولی و بعد صعودی شده است. هر چند این افزایش و رقم 112.3 میلیون دلار در 1400 همچنان از 163.9 میلیون دلار واردات در سال 1396 کمتر است. سهم واردات ایران از اوکراین از کل واردات کشور نیز ابتدا روندی کاهشی و سپس افزایش یافته است ولی حداکثر این سهم 0.3 درصد بوده و لذا سهم قابل توجهی در واردات ایران نیز ندارد. بنابراین، به قطعیت می‌توان به این جمع‌بندی رسید که ایران وابستگی تجاری مستقیم به اقتصاد اوکراین ندارد و قطع صادرات و واردات اوکراین مشکلی برای ثبات اقتصادی و تراز تجاری کشور ایجاد نخواهد کرد. البته این مسئله نافی تبعات قطع صادرات اوکراین به بازارهای جهانی و تاثیرگذاری آن بر قیمت انرژی و اقلام خوراکی اساسی در سطح بین‌المللی که به صورت غیر مستقیم اقتصاد ایران را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد، نیست.

افزون بر این، طبق آمار گمرک ایران، حجم تجارت ایران و روسیه نزدیک به 2.2 میلیارد دلار در سال 1400 بوده است و روسیه به عنوان مقصد صادراتی یازدهم و شریک وارداتی پنجم ایران نقشی کلیدی در تجارت خارجی کشور ایفا می‌کند  اما به واسطه روابط سیاسی خوب ایران و روسیه و عدم الزام ایران به پیروی از تحریم‌‌های کشورهای غربی علیه روسیه، نه تنها هیچ چشم اندازی از قطع روابط تجاری بین دو کشور را با توجه به شرایط موجود نمی‌توان متصور بود، بلکه به نظر می‌رسد با توجه به محدودیت‌های تحمیل شده به روسیه، این کشور اراده و تمایل بیشتری برای گسترش تجارت با ایران از خود نشان می دهد.

بحران اوکراین و اثرگذاری آن بر اقتصاد جهانی

همانطور که نشان داده شد جنگ در اوکراین به لحاظ روابط اقتصادی مستقیم بین ایران و اوکراین، نمی‌تواند اثرگذاری قابل ملاحظه‌ای داشته باشد. با این وجود ماهیت این جنگ و نقش اوکراین و روسیه در اقتصاد جهانی و همچنین تحولات ناشی از این رویداد، بدون شک تغییراتی را در عرصه اقتصاد و سیاست بین‌الملل به وجود خواهد آورد که ایران نیز از آنها متاثر خواهد شد. افزایش قیمت نفت باعث افزایش درآمدهای دلاری کشور و تقویت قدرت چانه‌زنی ایران به عنوان یک صادرکننده نفت در بازارهای جهانی و مناسبات اقتصاد سیاسی بین‌المللی شده است. بازتاب این بهبود موقعیت ایران را می‌توان در اظهار نظر اخیر مکرون در حاشیه اجاس گروه هفت در آلمان ردگیری کرد؛ رئیس جمهور فرانسه با اشاره به روند مذاکرات هسته ای برجام، خواستار حل گره‌های موجود در برجام و بازگشت نفت ایران را به بازارهای جهانی شد. همچنین ایران دارای ذخایر قابل ملاحظه گازی است در سطح بین المللی است به طوری که به استناد گزارش اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده  در سال 2020 بعد از روسیه، ایران با 33.721 میلیارد متر مکعب، دومین کشور دارای منابع گازی جهان بشمار می‌رود. حدود 145 میدان هیدروکربنی و 297 مخزن نفت و گاز در ایران کشف شده است و کشور پتانسیل کشف میادین و مخازن بیشتری را نیز دارد. البته باتوجه به این واقعیت که ایران در حال حاضر سهم کمی از ذخایر گاز خود را تولید می‌کند، یکی از معدود کشورهایی است که می تواند مقادیر بسیار بیشتری گاز طبیعی را در آینده تامینکند. . بنابراین در میان‌مدت و بلندمدت قابلیت ایران برای نقش آفرینی در راستای افزایش ثبات در بازار جهانی گاز، می‌تواند به عنوان یکی از اهرم‌های مذاکراتی در راستای تشویق طرف‌های غربی برای رفع تحریم‌ها و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران مورد استفاده قرارگرفته شود. برای نمونه، در صورت لغو تحریم‌ها علیه ایران، شرکت ملی نفت می‌تواند مذاکرات مربوط به شروع مجدد صادرات نفت به یونان را آغاز کند. در اینصورت با توجه به حمله روسیه به اوکراین و تحریم‌ها علیه روسیه، امکان بیشتری برای از سرگیری واردات نفت از ایران به یونان وجود دارد. هرچند که گزارش‌های غیررسمی حاکی از آن است که ایران نتوانسته است تاکنون از فرصت بوجود آمده بهره اقتصادی مورد انتظار را ببرد. در واقع برخلاف آنکه انتظار می رفت با افزایش قیمت نفت،لایران راحت‌تر بتواند در شرایط تحریم نسبت به کسب درآمد نفتی اقدام کند، اما خبرها نشان می‌دهد که روسیه با ارائه تخفیف‌های قابل ملاحظه نسبت به جذب مشتری‌های سنتی ایران همچون هند و چین در شرایط تحریمی موفق بوده است.

افزایش هزینه های حمل و نقل در سطح جهانی

جنگ تاثیر منفی گسترده ای بر ظرفیت حمل و نقل هوایی جهانی گذاشته و قیمت محموله های هوایی را افزایش داده است. یکی از چالش‌ها در این راستا، از بین رفتن کریدور کلیدی مسیر خشکی راه ابریشم است که از مسیر روسیه و اوکراین چین را به بازار اروپا متصل می‌کرد اما این میان ایران، یکی از مسیرهای کلیدی دسترسی چین به بازارهای اروپایی است. این مسئله از آن حیث حائز اهمیت است که ایران به عنوان یکی از مسیرهای بالقوه برای گذرگاه ترانزیتی آسیا- اروپا نتوانسته است از فرصت کنونی بهره لازم را در راستای تقویت صنعت ترانزیتی کشور ببرد. اما این در حالی است که کریدور چین – غرب آسیا – مدیترانه که از ایران عبور می‌کند و یکی از کریدورهای چهارگانه مگاپروژه ابریشم است، اکنون شانس عملیاتی شدن دارد. روابط رو به گسترش ایران و ترکمنستان از یک سو و اشتیاق ترکیه برای نقش‌آفرینی در مسیر جنوبی جاده ابریشم شانس عملیاتی شدن این مسیر را افزایش می‌دهد

کلید عبور موفق ایران از بحران جهانی جنگ روسیه و اوکراین

زود است که بتوان در مورد مثبت و یا منفی بودن برآیند پیامدهای حاصل از این جنگ برای ایران قضاوت کلی نمود. در عین حال آنچه مسلم است، کنش‌گری نظام تصمیم‌گیری کشور در راستای استفاده از فرصت‌های احتمالی همچون خلاء بوجود آمده در بازار روسیه و استفاده از فرصت موجود برای حل پرونده هسته ای کشور قبل از آنکه این بحران فروکش کند؛ در کنار اتخاذ تدابیر مبتنی بر نظرات علمی و کارشناسی و برنامه‌ریزی هدفمند برای مواجه با تهدیدهای احتمالی همچون افزایش قیمت‌های جهانی کالاهای اساسی خوراکی، می‌تواند کلید عبور موفق ایران از این بحران جهانی تلقی شود. به علاوه چه در کوتاه مدت و چه در میان مدت دولت نقش کلیدی برای فراهم کردن زیرساخت‌های مورد نیاز بخش خصوصی در راستای توسعه صادرات به روسیه برعهده دارد. در این راستا باید توجه داشت که بهبود عملکرد گمرکی کشور می‌تواند نقشی کلیدی برای رشد صادرات کشور ایفا کند و در صورت پابرجا ماندن ضعف‌ها و کمبودهای موجود در این زمینه، همچون تجربه تحریم انتظار نمی‌رود دستاورد قابل ملاحظه ای از فرصت های موجود در روسیه نصیب اقتصاد ایران شود. از همین رو اقدامات اصلاحی از قبیل ایجاد مدیریت واحد بر گذرگاه های مرزی و اجرایی کردن کریدور سبز گمرکی می تواند راهگشایی های موثری در جهت افزایش صادرات ایران ایجاد نماید.